Olbrzymy – zwane także wielkoludami – mityczne istoty podobne do człowieka, lecz o wiele od niego większe i nieraz bardziej zdeformowane bądź demoniczne. Występują w licznych mitach, baśniach i legendach, głównie staroangielskich i nordyckich. Choć słowo gigant w szczególności odnosi się do istot z mitologii greckiej, używane jest też często po prostu jako synonim "olbrzyma".
Olbrzymy - fikcja czy fakt?[]
Na całym świecie pojawiają się informację od amatorów archeologów o kolejnych odkryciach wielkich szkieletów i czaszek, rzekomo należących do ludzi gigantów. Ich ciała miały był nieraz kilkakrotnie większe od człowieka. Istnieje wiele hipotez i przypuszczeń na temat tych dziwnych odkryć archeologicznych, jedni twierdzą, że to zwykłe oszustwo, inni że ludzie tak wielkich rozmiarów mogli żyć na Ziemi.
Odkopany szkielet olbrzyma
Jednym z tych gigancich cmentarzysk była Stocznia w Gdyni - zostało jednak usunięte przez robotników. Inne miejsca w których znajdywano szkielety olbrzymów to m. in. Indie, Chiny, wyspa Jawa, Sycylia, Szwajcaria, Anglia i obie Ameryki.
W czasie swych wypraw sławni podróżnicy także napotkali gigantów i to czasami żywych! Np. w roku 1520 Magellan (1480-1521) gdy zimował w zatoce San Julian u wybrzeży Patagonii natknął się na olbrzyma, któremu sięgał ledwie do pasa. Ludzie Magellana złapali dwóch olbrzymów, jednak zakuci w łańcuchy nie przeżyli podróży a ich zwłoki wrzucono na dno oceanu. Angielski korsarz i odkrywca F. Drake (1540-1596) zanotował w 1578 roku, że na Patagonii stoczył potyczkę z olbrzymami, których wzrost sięgał 2.8 metra. A w roku 1592 badacz Anthony Knyret określił wzrost znanych (a więc żywych) olbrzymów na od 3 do 3.5 metra.
W 1874 roku, kiedy budowano linię kolejową w Północnej Karolinie (USA) odkopano katakumby pełne szkieletów olbrzymów. Na podstawie pomiarów kości stwierdzono, że olbrzymy te mierzyły od 2.5 do 3 metrów.
Na całym świecie spotykamy gigantyczne groby, menhiry o wysokości ponad 20 metrów, dolmeny czy cyklopowe pomniki megalityczne - do takich należy brytyjskie Stonehedge. Problem gigantycznych dzieł architektonicznych. kunsztownie obrobionych skalnych bloków, kwestię transportu monumentalnych skał da się przekonująco rozwiązać tylko przy założeniu, że istniały na naszej planecie olbrzymy.
Wizerunek olbrzyma na podstawie odnalezionych szkieletów
Mitologia[]
Olbrzymy w mitologii greckiej wg poety Hezjoda byli dziećmi Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi). Zaangażowali się w konflikt z bogami olimpijskimi nazywany gigantomachią, który został rozwiązany, gdy w końcu zaangażował się weń Herakles, stając po stronie Olimpijczyków. Grecy wierzyli, że niektórzy ze strąconych gigantów (takich jak Enkelados) leżą pogrzebani pod ziemią i że ich udręczone ciała dygocząc powodują trzęsienia ziemi i erupcje wulkaniczne. Starożytni Grecy rozróżniali trzy rodzaje olbrzymów:
- hekatonchejrowie (sturęcy)
Dawid i Goliat
Biblia[]
W Biblii – świętej księdze Żydów i chrześcijan – również wspomina się o olbrzymach (na tej m.in. podstawie uznawano kości dinozaurów z wiedeńskiej katedry za kości olbrzymów; znalezioną w 1677 r. w Anglii kość udową megalozaura ks. Piot nazywa „szczątkiem biblijnego olbrzyma”- w 1763 r. Brookes nadaje jej nazwę Scrotum humanum – moszna ludzka ; w „Panu Tadeuszu” Mickiewicz wspomina o podobnych wierzeniach na Litwie, pisząc w księdze ósmej: „(…) pleban mirski zawiesił w kościele/ Wykopane olbrzymów żebra i piszczele” ) - dowodem na to jest cytat z Księgi Rodzaju:
"A w owych czasach byli na ziemi giganci (…) mocarze, mający sławę w owych dawnych czasach" (Rdz 6,4).
Gdy Izraelici, po wędrówce przez pustynię, dotarli do ziemi Kanaan, wysłali posłów dla zbadania stanu rzeczy. Ci, gdy wrócili, mówili:
„Kraj, któryśmy przeszli, aby go zbadać, jest krajem, który pożera swoich mieszkańców. Wszyscy zaś ludzie, których tam widzieliśmy, są wysokiego wzrostu. Widzieliśmy tam nawet olbrzymów – Anakici pochodzą od olbrzymów – a w porównaniu z nimi wydaliśmy się sobie jak szarańcza i takimi byliśmy w ich oczach” (Lb 13,32-33).
Badacze sądząże po podróży przez pustynię miasta i lud Kananejczyków wydawał się Hebrajczykom niemożliwym do pokonania i stąd owe plotki, siane, jak pisze Biblia, przez wystraszonych posłów.
Pierwszym gigantem, wymienionym z imienia, jest Og, król Baszanu: „On zaś, król Baszanu, był ostatnim z Refaltów. Czyż to nie jego trumna, cała z żelaza, znajduje się w Rabbat Ammonitów ? Ma ona dziewięć łokci długości, a cztery łokcie szerokości – według zwykłej miary łokcia”. (Pwt 3,11)
Jako że łokieć hebrajski mierzył 48,4 cm, łoże króla miało wymiary 4,356 m na 1,936 m.
Najlepiej znanym biblijnym olbrzymem jest wojownik filistyński uśmiercony przez króla Dawida - Goliat.
Historia Izraela wg Józefa Flawiusza[]
Gdy pod dowództwem Judy patriarchy, następcy Jozuego Hebrajczycy zdobywali plemiona ziemi kannanejskiej, przenieśli swój obóz do Hebronu opanowując ten gród i zabijając jego mieszkańców. Z nieprzyjaznych ludów, pozostało wtedy w pobliżu tylko plemię olbrzymów, których ciała były ogromne i postacie odmienne. Ludzie strasznie się dziwili ich widokiem i ze strachem przekazywali sobie o nich wieść. (Józef Flawiusz DDIk5_125)
Mitologia skandynawska[]
W mitologii skandynawskiej olbrzymy (a szczególnie jeden z nich) odgrywają ważną rolę. Na początku świata z lodów topniejącego Niflheimu wyłonił się olbrzym Ymir. Z jego stóp powstali Olbrzymy Mrozu, a z lewej pachy – pierwsza para ludzi. Prawnukowie Ymira, bogowie Odyn, Wili i We, zabili go. Krew zamordowanego przyprawiła o śmierć Olbrzymy Mrozu. Uratował się tylko Bergelmir, protoplasta nowej rasy gigantów, która miała zamieszkać w Utgardzie. Z ciała Ymira bogowie stworzyli świat, tam też wyrósł jesion Yggdrasil, podtrzymujący Asgard (świat bogów), Midgard (świat ludzi) oraz Utgard (ziemie olbrzymów).
Potomkowie Bergelmira nie należeli do istot dobrotliwych i łagodnych. Wprost przeciwnie – ich podstępy nie raz przyprawiały bogów o drżenie serca. Oto dwie najlepiej znane historie o mieszkańcach Jötunheimu.
Pewnego dnia Thor i Loki, bogowie z Asgardu, wybrali się do krainy olbrzymów. Jej król, Utgardar-Loki, zaproponował im kilka rzeczy. Loki musiał rywalizować z Logim o to, kto zje więcej. Logi nie tylko zjadł wszystko, ale połknął także miski i kubki! Potem Thjalfi, syn gospodarza, ścigał się z olbrzymem Hugim. Potomek króla został daleko w tyle. Następnie Thor usiłował wypić wino, przygotowane przez gospodarza, ale upił tylko odrobinę. Utgardar-Loki dał mu jeszcze jedną szansę – miał podnieść jego kota, a potem pokonać w zapasach matkę olbrzyma. Bóg nie podołał ni jednemu, ni drugiemu. Następnego dnia, gdy bogowie opuszczali dwór króla, okazało się, że Logi to Ogień, Hugi – Myśl, wino Utgardar-Lokiego to morze, kot to Jormungand, a matka olbrzyma, Elli – to Starość. Na wieść o podstępie olbrzyma Thor usiłował go zabić, ale pałac zniknął, a Thor i Loki zostali sami w lesie.
Inna legenda mówi, że olbrzym Thrym skradł najcenniejszy skarb Thora – Młot Mjölnir. Obiecał zwrócić go, gdy dostanie boginię Freję za żonę. Thor nie mógł tego uczynić, bo cały świat obumarłby. Heimdall doradził Thorowi, by przebrał się za Freję i podstępem skradł młot. Thor (jako Freja) i Loki (jako przyzwoitka) pojechali do pałacu Thryma. „Freja” zjadła na uczcie 8 łososi i całego wołu. Loki wyjaśnił, że Freja nie jadła z tęsknoty za oblubieńcem. Potem Thrym podniósł welon małżonki i zobaczył wielkie, błyszczące oczy Thora. „Nie mogła spać z tęsknoty” – wyjaśnił Loki. Gdy Thrym położył młot (jako dar ślubny) na łonie Frei, Thor chwycił go, pozabijał Thryma i wszystkich gości weselnych.
Olbrzym
Legendy brytyjskie[]
Najsłynniejsze olbrzymy brytyjskie to Gog i Magog. Ich imiona wywodzą się z Apokalipsy Świętego Jana:
„A gdy się skończy tysiąc lat, z więzienia swego szatan zostanie zwolniony. I wyjdzie, by omamić narody z czterech narożników ziemi, Goga i Magoga, by ich zgromadzić na bój, a liczba ich jak piasek morski. Wyszli oni na powierzchnię ziemi i otoczyli obóz świętych i miasto umiłowane; a zstąpił ogień od Boga z nieba i pochłonął ich". (Ap 20,7-9)
Według Brytyjczyków, Gog i Magog to jedyni pozostali przy życiu potomkowie 33 córek-mężobójczyń cesarza Dioklecjana. Morderczynie popłynęły na Wyspy Brytyjskie i tam zamieszkały. Gdy prawnuk Eneasza, Brut (wedle legendy przodek króla Artura), dopłynął do Anglii, napotkał tam olbrzymów, a wśród nich właśnie Goga i Magoga. Oboje zostali doprowadzeni w łańcuchach do Troynovantu (Londynu) i do śmierci służyli jako odźwierni w pałacu królewskim. Posągi gigantów do dziś stoją przed Guildhall (ratuszem londyńskiego City – z lewej Gog, z prawej Magog). W 1666 roku zniszczył je pożar (ten sam, który strawił szekspirowski teatr Globe), a w 1940 r. – naloty niemieckie.
Z kolei inna legenda mówi, że dwaj odźwierni Guildhallu to Gogmagog i Corineus. Gogmagog miał być przywódcą olbrzymów angielskich, a Corineus – rycerzem z drużyny Bruta i pogromcą giganta. Wrzucił go do morza (w miejscu, które nosi nazwę Skok Olbrzyma), za co otrzymał Kornwalię.
Wedle historyka Geoffreya z Monmouth, dziełem olbrzymów (tym razem irlandzkich) jest Stonehenge. Za dawnych dni miały przenieść go z Afryki i ustawić na górze Killaraus. Na prośbę Merlina przeniosły go na dzisiejsze miejsce, by król Artur miał pomnik godny swoich czynów.
Brytyjczycy znają także legendę o Gwidonie z Warwick. Dokonał on wielu niezwykłych czynów; najsłynniejszych miało być pokonanie duńskiego olbrzyma Kolbranda, który żądał od Anglików haraczu.
Byliny rosyjskie[]
Byliny rosyjskie często mają za bohaterów olbrzymów: są zazwyczaj silni, złowrodzy, pyszni; są idealnymi przeciwnikami w pojedynku dla bohaterów. Takim złowrogim olbrzymem jest Tuharyn Żmijewicz, ciemięzca Kijowa, który został pokonany przez Aloszę Popowicza. Z kolei bylina z okolic Nowogrodu mówi o Światogorze, słowiańskim tytanie; był tak silny, że nie mógł znaleźć godnego siebie przeciwnika. Rozmyśla: „Gdybym ja dobry uchwyt znalazł, dźwignąłbym w górę ziemię całą”. Bóg postawił na jego drodze sakiewkę, w której był ciężar całego wszechświata. Światogor nie może jej podnieść, zapada się w glebę po kolana i umiera.
Legenda o świętym Krzysztofie[]
Od XIII wieku rozwija się w Europie sztuka kaznodziejska. Kapłani chrześcijańscy zaczynają naśladować Chrystusa, który w celu zainteresowania słuchaczy operował przypowieściami. Księża czerpią swoje exempla z wielu źródeł, m.in. z żywotów świętych i legend. Jedną z nich jest ta o świętym Krzysztofie.
Miał on być pustelnikiem syryjskim i przewoźnikiem przez rzekę. Pewnego razu przenosił przez rzekę dziecko i rzekł do niego: „Dziecię, wystawiłoś mnie na wielkie niebezpieczeństwo, nigdy jeszcze nie dźwigał cięższego brzemienia”; na co dziecko odparło: „Nie dziw się, boś nosił na sobie cały świat i grzechy jego”, po czym objawiło się jako Chrystus.
Legenda ta ma zapewne na celu wyjaśnienie etymologii imienia (łac. Christophorus – niosący Chrystusa). Tą przypowieść i jej przedstawienia malarskie tak ocenił ksiądz Skarga:
„Co malują i powiadają, iż Święty ten Krzysztof za pokutę u jednej rzeki siedząc, ludzie przenosił, wielkiego a olbrzymskiego wzrostu będąc, a iż raz Pana Jezusa w osobie dzieciątka przenosił; o tem nic się takiego u pisarzów kościelnych znaleźć nie może. Malowanie owo jego, które starodawne jest od głupich malarzy ponawiane, duchownie się rozumieć ma (…) Zabobony malarskie szkody wierze św. czynić nie mają”
(X. Piotr Skarga SJ, „Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu”).
Polskie baśnie[]
W Polsce na Kaszubach znane są opowieści o olbrzymach zwanych Stolemami - Stolemy odznaczały się rzekomo nadzwyczajnym wzrostem i siłą, byli także okrutni i prześladowali ludzi. Lubiły się popisywać swoją siłą wobec siebie i ludzi. To Stolemy ukształtowali góry, wybrzeża i jeziora. Według jednego z podań przytoczonych przez Józefa Ceynowę za swoją niegodziwość zostały ukarane przez bogów i pozamieniane w kamienne kręgi. Z kolei w zbiorze legend kaszubskich Dobro zwycięża Ceynowa przedstawił inne opowiadanie, wedle którego Stolemy miały być dobrymi istotami, pomagającymi ludziom.