Perun

“	[...] I począł władać Włodzimierz w Kijowie sam jeden, i postawił bałwany na wzgórzu za dworem teremnym: Peruna drewnianego z głową srebrną i wąsem złotym, i Chorsa, Dadźboga i Strzyboga, i Simargła, i Mokosza. I składali im ofiary, nazywając ich bogami, i przywodzili syny swoje i córy na ofiarę biesom plugawili ziemię ofiarami swymi. I splugawiła się krwią ziemia ruska i wzgórze to [...]	”
	— Powieść minionych lat; autor: Nestor; str. 77; "O pogańskim życiu Włodzimierza"

Perun
Informacje
Inne imiona	Pierkyn
Mitologia	Mitologia słowiańska
Odpowiedniki	nordycki Thor bałtowski Perkun rzymski Jowisz celtycki Taranis helleński Zeus
Charakterystyka
Atrybuty	Błyskawica, niebo, deszcz
Płeć	Męska
Lokalizacja	Niebo

Perun, a właściwie Pierkyn (mit. słowiańska) - Dobrze poświadczony na całym obszarze słowiańszczyzny deszczu, dębów, burzy, piorunów o cechach uranicznych. Uważane często za bóstwo slawistów, rodzimowierców i miłośników słowiańszczyzny ze względu na jego gromowładny aspekt. Został uwzględniony w ,,Powieści minionych lat", gdzie pojawia się nie tylko jako bóstwo Włodzimierzowe, gdzie pojawia się wśród kilku innych bałwanów. W dniu 20 lipca na Rusi i słowiańszczyźnie południowej rozpoczynał się tydzień, w trakcie którego oddawano hołd Perunowi po przez składanie ofiar z żywności i zwierząt w świętych gajach (zazwyczaj dębowych) na jego cześć.

Kontrowersje wokół imienia

W Słowiaństwowierczych stowarzyszeniach religijnych (w tym polskich), jak i w opracowaniach religioznawczych dominuje forma ,,Perun" odnośnie nazwy gromowładnego bóstwa czczonego na terenie słowiańszczyzny. W przypadku Polski znacznie rzadziej spotykaną, a bardziej adekwatną formą na naczelnego słowiańskiego panteonu jest ,,Piorun, Pierun, Grom", gdyż te formy są dobrze poświadczone w przesłankach ludowych, powiedzeniach (,,Do Pioruna!" - stare, polskie przysłowie) i źródłach, gdzie nie wymienia się boga o imieniu Perun, a przesłanki o jego możliwym kulcie stanowią jedynie niepewne badania topograficzne. Aleksander Bruckner w ogóle odrzuca nazwę ,,Perun" uznając przy tym (według jego) poprawną wymowę Pierkyn.

Źródła pisane

Najlepszymi źródłami potwierdzającymi istnienie kultu Peruna są w świetle nauki są staroruskie kroniki. W tekście Słowo i objawienie świętych apostołów napisano:,,ludzie wierzyli w wielu bogów, w Peruna, Chorsa, Dyja i Trojana i wielu innych, ale to byli ludzie". W Chodzenie Bogurodzicy po mękach napisano: ,,za bóstwa uznali ludzi: Trojana, Chorsa, Peruna", zaś Słowo św. Grigorija zanotowało takie uwagi na temat słowiańskiej mitologii i demonologii - ,,[czczą] wiły, Mokosz, Dziwę, Peruna, Chorsa, ród i rodzanice, upiory i brzeginie, i Perepłuta, i obracając się przepijają do niego w rogach". Szczególnie ważna jest najstarsza ,,Powieść minionych lat", gdzie zostaje wymieniony, jako jeden z panteonu w pałacu Włodzimierza. Wspomina, że jego bałwan go przedstawiający miał srebrną głowę i złote wąsy. Obalenie jego posągu (po chrzcie Włodzimierza) zostało szczegółowo opisane w najstarszym zabytkiem staroruskiego piśmiennictwa jako wrzucenie go do rzeki, podczas gdy inne posągi zabrały konie, bądź zostały spalone. Wtedy nieochrzczonych Rusinów oraz wywiedziono nazwę ,,Ławica Perunowa" od tego boga. Co ciekawe istniał zwyczaj wrzucania małego podarunku do wody w okolicach owej rzeki.

“	Gdy przyszedł [Włodzimierz z Korsunia do Kijowa], rozkazał bałwany wywracać: owe rozsiekać, a inne na ogień wydać. Peruna zaś kazał przywiązać koniowi do ogona i wlec z góry przez Boryczewo do Ruczaju; dwunastu mężów przystawił bić [go] kijami. To zaś nie dlatego, by drzewo było czujące, jeno na urągowisko biesowi, który zwodził tym obrazem ludzi, niechże więc odpłatę przyjmie od ludzi. [...] Wczoraj czczony przez ludzi, a dziś urągany. Gdy zaś wlekli go Ruczajem ku Dnieprowi, płakali po nim niewierni ludzie [...]. I przywlekłszy, wrzucili go do Dniepru. I przystawił Włodzimierz ludzi, mówiąc: Jeśli gdzie przybije, odpychajcie go od brzegu, dopokąd progów nie minie, a wtedy zostawcie go". Oni zaś rozkazanie spełnili. Gdy puścili i przeszedł przez progi, wyrzucił go wiatr na ławicę, i odtąd nazwano ją Ławicą Perunową i tak do dziś dnia ją zowią.	”
	— Powieść minionych lat; autor: Nestor; 41. "Chrzest Rusi"; str. 117 - 119

Innym ważnym, tym razem bizantyjskim źródłem wymieniającym boga Peruna jest pakt pokojowy zawarty z Rusinami po ich drugiej wyprawie na Bizancjum z 944. Gdy pogański książę Rusi Kijowskiej Igor Rurykowiczzawarł umowę z chrześcijańskim cesarzem Bizancjum - Romanem I Lekapenem, jego wojowie przysięgali na Peruna, w odróżnieniu do "całej Rusi", która przysięgała na Wołosa. Złamanie umowy miałoby się zakończyć śmiercią z własnego miecza. Dodatkowo jeszcze inne bizantyjskie źródło ,,Historia Wojen" z VI wieku n.e. autorstwa Prokopiusza z Cezarei wspomina o monoteistycznym słowiańskim bogu, twórcy błyskawicy, któremu składano w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne, choć ten drugi był opisany jako "jedyny czczony", zaś Perun u Rusinów, jako jeden z panteonu.

“	[...] te plemiona, Sklawinowie [plemiona naddunajskie] i Antowie [plemiona osiadłe między Dniestrem a Dnieprem] [...] Uważają bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne.	”
	— "Historia Wojen"; Prokopiusz z Cezarei; VI n.e.

Sakralizacja miejsca uderzeń

Miejsca, w które uderzył piorun (szczególnie drzewa czy kamienie) są uznawane za uświęcone. Również pozostałości po takim wydarzeniu nabierają szczególnych właściwości (stają się apotropeionami) – fragmenty głazów, ostro zakończone i przypominające groty strzał, są bardzo cennym znaleziskiem i mogą pomagać w różnych sytuacjach, np. gdy krowa nie chce dawać mleka, należy pocierać jej wymiona takim odłamkiem. W jakiś sposób łączy się Peruna z bronią, jaką są łuk i strzały - w Polsce, odnaleziono podanie o "Piorunie", mitycznym strzelcu, polującym na ptaki. Istnieje również zwyczaj uderzania się po głowie kamieniem (względnie żelazem) po tym, jak rozlegnie się pierwszy wiosenny grzmot. Słowianie, w których uderzył piorun i przeżyli, często uważali się za naznaczonych nadnaturalnymi mocami.

Przywoływanie

Perperuna i pochodne

. Otóż w krajach południowosłowiańskich podczas klęski suszy istnieje obyczaj, podczas którego tańczące dzieci wybierają młodą, niedojrzałą i niegotową do zamążpójścia dziewczynę (dodatkowy atut to sytuacja, gdy jest to ostatnie dziecko kobiety przed menopauzą) wybierając ją jako "Perperunę" kapłankę - nagią, ubrane tylko w kwiaty, zioła i liście, udając się z tańcem przez wieś jest polewane wodą przez staruchy i gospodynie, aby przywołać deszcz i burzęl. Dziewczyna ta jest znana w różnych krajach pod takimi imionami, jak Perepuna, Peperuna (Bułgaria i Macedonia), Perperuna (Grecja), Perperona (Albania), Pirpiruna (Rumunia). W ruskiej mitologii natomiast pojawia się zagadkowe bóstwo Perepłuta, które również może mieć związki z opisywaną postacią dziewczyny. Jest jednym z postaci, którym Kagan Rusi kazał postawić w swoim pałacu totem. Czasami przedstawiany też jako burzowy odpowiednik Żar-Ptaka.

Istnieją też inne rytuały, przywoływania Peruna. W Serbii i Bułgarii występuje obrzęd, odprawiany 14 kwietnia (na św. Jeremiasza) polegający na wyganianiu żmij przez młodzież w celu uzyskania opadów – przepędza się używając specjalnych dzwonków oraz określonych pieśni, lub zabijając gada narzędziem albo ogniem kultowym. Na obszarze Serbii występuje obrzęd, podczas którego dziewczyny ozdabiają główny dąb we wsi, prosząc o żyzność pól, jeden z gospodarzy odprawia ofiarę z barana (na obszarze Macedonii z byka), zbierana jest do otworu pod dębem krew ofiarna, zakopywane są określone części zwierzęcia ofiarnego (uszy, nogi), następnie ucztuje się spożywając m.in. mięso ofiary czy obrzędowe kołacze (pieczywo, jako bezpostaciowe ciasto przemienione w magicznym piecu pod wpływem ognia, ma bardzo silne właściwości magiczne), którymi dzieli się wspólnota.

Na Żmudzi w celu przywołania deszczu wiesza się skórę baranią. Aby uzyskać dobre plony orze się pole nocą ze wchodu na zachód przy pomocy czarnych wołów, a pod koniec zakopuje się czarnego koguta. Gołębie natomiast podlegają szczególnemu tabu, należą do symbolu miłości i z tego powodu nie są spożywane.

Piorun, a złote jabłka

Istnieje jakiś związek pomiędzy przywoływaniem Peruna, a złotymi jabłkami. Zachował się Serbski wiersz, na temat tajemnych zaklęć bałkańskich.

„…Złapał trzy złote jabłka I rzucił je wysoko w niebo... …Trzy błyskawice spadły z nieba, Pierwszy uderzył w dwóch młodych stajennych, Drugi uderzył paszę na brązowym koniu, Trzeci uderzył sześciuset gości weselnych, Nie pozostał żaden naoczny świadek Nie mówiąc nawet o tym, jak zginęli”.

Chram

Pozostałości starożytnej świątyni odkrytej w miejscowości, o nazwie "Peryn" składały się z szerokiej okrągłej platformy skupionej wokół totemu, otoczonej rowem z ośmioma apsydami, w której znajdowały się ołtarze i prawdopodobnie dodatkowe posągi. Ogólny plan sanktuarium ukazuje wyraźną geometrię w ramach dziewiątki. W niektórych słowiańskich pieśniach ludowych wspomina się o dziewięciu bezimiennych braciach.

Podobnie jak Perkūnas z mitologii bałtyckiej, uważano, że Perun ma wiele aspektów. W jednej piosence litewskiej mówi się, że w rzeczywistości istnieje dziewięć wersji Perkūnasa, z których najpewniej każdy jest inną nitką błyskawic. Kapliczki Peruna znajdowały się najpewniej albo na szczytach gór (blisko nieba) lub wzgórz, albo w świętych gajach.

Toponimy

Nazwa "Perun" jest również powszechnie spotykana w toponimii południowosłowiańskiej. Bułgarzy i Macedończycy uważają, że nazwa bułgarskiej góry Pirin, jednej z najwyższych gór Półwyspu Bałkańskiego, została nazwana imieniem Peruna. Perun to także nazwa wzgórza w Podstranie obok Splitu w Chorwacji. Są też miejsca zwane: Perun (słynna góra w Bośni i Hercegowinie), Perunac, Perunovac, Perunika, Perunička Glava, Peruni Vrh, Perunja Ves, Peruna Dubrava, Perunuša, Perušice, Perudina i Perutovac.[12] Słowo „Pero” oznacza też piuro, ale etymologów zastanawia dziwna zbieżność następnych sylab z nazwą "Perun". Nazwy te reprezentują dziś głównie szczyty gór, ale w średniowieczu mianem "Perun" nazywano, także gaje czy cytadele. Wśród Słowian południowych roślina górska Iris germanica jest znana w folklorze jako "perunika", a czasami także jako" bogisha" i wierzono, że wyrasta z ziemi uderzonej piorunem. Bułgarzy uważają, że nazwa miasta Pernik pochodzi prawdopodobnie od imienia Peruna z dodanym słowiańskim sufiksem nazwy miejscowości –nik (lub –ik), a pierwsza wzmianka o niej pochodzi już z IX wieku. Średniowieczne miasto było kluczową bułgarską twierdzą podczas wojen bułgarskiego cara Samuila z Cesarstwem Bizantyjskim w XI wieku, kiedy rządził nim miejscowy szlachcic Krakra z Pernika, wielokrotnie wytrzymując oblężenia Bizancjum. Z pośród miejsc Europie Środkowej, które być może zostały nazwane w związku, z Perunem wymienia się Parndorf, Pernitz na Równinie Parndorfskiej, Perná na Morawach, Beroun w Czechach i Pernek na Słowacji.

Ornomatsyka

Czarnogórskie nazwisko Peruničić i macedońskie Перуновски (Perunovski) wykazuje analogie.

Egzorcyzm

Pioruny były zasadniczo nie zawsze tolerowane, stąd Płanetnicy zawodowo zajmowali się jego przepędzaniem z wsi, gdy nie chcieli deszczu bądź burzy.

Perunica

Sześciobok foremnym, którego każdy wierzchołek łączy się ze środkiem, jest jednym z ludowych symboli Wschodniej Europy. Rodzimowierców wykorzystują, go obecnie jako umowny symbol Peruna. Sam ten symbol na terenie Słowiańszczyzny pojawiał się w różnych wariantach, jednak niezmienna była jego lokalizacja. Znak żłobiło się na na belkach powały, po to by w ten sposób zabezpieczyć rzekomo budynek przed uderzeniem Peruna. Symbol ten zdołał przetrwać do dziś pod postacią jednej z wersji góralskich rozet, znanej również właśnie w tej pierwotnej funkcji — zabezpieczania konstrukcji przed nawałnicami.

"Toporek" Peruna

Innym symbolem używanym przez rodzimowierców, jest tzw. "Toporek Peruna". Symbol ten odnosi się do specyficznego obiektu odnalezionego w kilku miejscach na słowiańszczyźnie, którego rodzimowierców wykorzystują jako amulet. Nie udało się udowodnić, że rzeczywiście przedstawiał on trzonek od siekiery, nie mniej jednak wiadomo, że w ludowej wierze, ludzie stawiali topory przed domem, aby przyciągały do siebie pioruny.

Płanetnicy

Prócz toporków, gromnic i Perunic najbardziej radykalnym sposobem, było wchodzenie Płanetników (żywych) na góry i głośne modły, krzyczenie i przepędzanie niechcianego. Według XIX wiecznych kronik zjawisko to było wiarygodnym sposobem, na dobrą pogodę.

Związek z nieochrzczonymi duszami

Pioruny przepędzał dusze nieochrzczone latające na niebie, bądź zsyłał je na ziemię (inna wersja podaje spadającą gwiazdę, w formie aitwara). Uderzał też gdy się zdenerwował, bądź toczył walkę z duchami.

Ogień

Ogień spowodowany przez pioruny można był zasadniczo zgasić tylko mlekiem kozim.

Jako dusza człowieka

Co najmniej dwaj kronikarze ze średniowiecza, nazywają Peruna człowiekiem. Chodzenie Bogurodzicy po Mękach, wspomina że czczono Pioruny, wyobrażając je sobie jako bóstwa, nadając im imię zmarłego człowieka.

Analogie

Bałtowie

Plemiona bałtyckie miały szeroko rozpowszechniony kult grzmotu - Perkunasa, jednego kilku bóstw panteonu bałtyckiego. We współczesnych językach bałtyckich zachowały się do dziś pokrewne słowa związane z Perkunasem: litewskie perkūnas („grzmot”) i perkūnija („błyskawica”); Łotewskie pērkons („grzmot”).Perun był czczony przez warangijskich (skandynawskich) wojowników wynajętych przez Olega i Igora podczas kampanii przeciwko Bizancjum (w traktacie z 971 r. Varangianie wzmacniają swoją przysięgę nie tylko z Perunem, ale także Wołosem); świadczy to o tym, że wiara w istnienie Peruna mogła był szeroko rozpowszechniony także u ludności napływowej. Jest prawdopodobne, że czysto słowiański bóg Perun zastąpił im w jakimś stopniu skandynawskiego Thora.

Finowie

Finowie i Estończycy mieli bóstwo Ukko, które miało podobne funkcje i atrybuty jak odpowiedniki słowiańskie i bałtyckie.

Lapończycy

Bóstwo Lapończyków/Samó "Pajoon" wykazuje dużo analogii etymologicznych i mitologicznych do postaci Peruna.

Mokszowie

U ugrofińskiego ludu Mokszów, odnaleziono mit o władcy piorunów o podobnej nazwie do "Peruna".

Kalendarz

W wielu tradycjach czwartek to dzień deszczowy i burzowy: czwartek u Połabian Peräune-dǻn, a litwinów Perkūno diena.

Inne powiązania

Grecja

Po grecku "ten który lubi pioruny" to terpikeraunos

Hetycja

Na półwyspie tureckim odnotowano postać mitologiczną "Pirwa" związaną z piorunami.

Hipostaza Eliasza

Święty Ilja został wniebowzięty w czasie wichru wraz ze swoim rydwanem. W świadomości ludu nic jednak nie znikło, przez co na terenie Słowiańszczyzny zostały odnotowane podania opowiadające o św. Eliaszu jeżdżącym po niebie na swym rydwanie. Turkotem jego wozu miały być grzmoty, zaś błyskawice iskrami wydostającymi się spod płonących kół. Prorok Eliasz w relacjach ludu jest zatem gromowładnym, istotą sprawującą kontrolę nad pogodą. Eliasz jest czczony głównie na Rusi, która była głównym regionem wiary w Peruna.

Hipostaza Matki Boskiej Gromniczej

Prócz Eliasza, istnieje jeszcze jedne utożsamienie postaci Peruna. Matka Boska Gromnicza to odmiana Najświętszej Maryi Panna, która także jest hipostazą Peruna, tak samo jak Eliasz, jednocześnie Matka Boska Gromnicza nie jest całkowicie hipostazą Eliasza (zasada braku łańcucha równań, typowa dla skomplikowanych hipostaz). Związane jest to ze świętem "Matki Boskiej Gromniczej", podczas których ludzi dostają świece-gromnice. Każdy ma swoją na własność, zaś gdy umiera - gromnica jest chowana razem z nim. Gromnice położone na parapecie okna, miały moc odpędzania piorunów. Matka Boska Gromnicza szła z gromnicą w śnieżną noc, potrafiła odpędzać wilki, gdy tym świeciły się oczy.

Galeria

Współczesne przedstawienie Peruna.